Phân tích hình tượng cây xà nu trong truyện ngắn Rừng Xà Nu của Nguyễn Trung Thành

Nguyên Ngọc có vốn sống khá phong phú và sự gắn bó sâu sắc với chiến trường Tây Nguyên, với những dân tộc ít người. Mảnh đất Tây Nguyên và con người Tây Nguyên đã xuất hiên trong những sáng tác của Nguyên Ngọc với một tinh thần quật cường, thiết tha với cách mạng, yêu quý tự do, chân thành, đôn hậu…

Cùng với tác phẩm Đát nước đứng lên, Rừng xà nu có thể coi như một bản anh hùng ca của nhân dân Tây Nguyên anh hùng chống kẻ thù xâm lược ,mà dân làng XôMan trong truyện là những con người tiêu biểu. Đại diện cho dân làng này phải kể đến những nhân vật thiếu niên như Heng, như Tnú, như Dít và phụ lão như già Mết… Nhưng hình tượng nổi bật xuyên suốt truyện ngắn này lại là Cây xà nu

Trong bài viết Về một truyện ngắn – Rừng xà nu in trong tác phẩm văn học 1930-1975, chính tác giả đã tâm sự: ngay từ năm 1962, trên đường cùng một số văn nghệ sĩ từ miền Bắc vào chiến trường miền Nam, đến miền Tây tỉnh Thùa Thiên giáp Lào , Nguyên Ngọc được tấn mắt trông thấy những rừng xà nu bát ngát “xanh tít tận chân trời”. Đấy là những rừng cây “hùng vĩ và cao thượng ,man dại và trong sạch , mỗi cây cao vút ,vạm vỡ, ứ nhựa, tán lá vùa thanh nhã ,vừa rắn rỏi”. Những rừng cây này đã gây ấn tượng mạnh mẽ khơi nguồn cảm hứng cho Nguyên Ngọc để 3 năm sau (1965) nó trở thành hình tượng chính trong một truyện ngắn khá tiêu biểu của văn học thời chống Mĩ- truyện ngắn rừng xà nu.

Trong truyện ngắn này, cây xà nu được nhắc đến hàng chục lần. Mở đầu và kết thúc truyện, nhà văn đã dành một đoạn khá dài để nói đến rừng xà nu. Đây là những đoan văn vừa làm nền cho toàn bộ diễn biến câu chuyện, vừa nhằm gây cho người đọc ấn tượng sâu sắc về cây xà nu.

Trước hết đây là loại cây chứng kến sự ác liệt của chiến tranh hủy diệt. Cây xà nu bỗng nhiên trở thành đối tượng hủy diệt của bom đạn kẻ thù. Mở đầu tác phẩm ,nhà văn vẽ ra trước mắt người đọc bức tranh đau thương”cả rừng xà nu hàng vạn cây không cây nào không bị thương. Có những cây bị chặt đứt ngang nửa thân mình , đổ ào như một cơn bão”. Không dừng ở đấy , tác giả mô tả kĩ hơn” ở chỗ vết thương nhựa ứa ra , tràn trề thơm ngào ngạt , long lanh nắng hè gay gắt, rồi dần dân bầm lại, đen và đặc quện thành cục máu lớn.”

Nhưng mặc cho bom đạn ác liệt của kẻ thù hủy diệt , rừng xà nu vẫn tồn tại , cây xà nu vẫn vươn lên ,bằng một sức sống thật mãnh liệt. Có mất mát, có hi sinh, có những cây bị chết đi, nhưng rừng xà nu thì vẫn còn mãi. Cây xà nu đâu còn là một vật vô tri vô giác? Cây xà nu đã trở thành người dũng sĩ rực rỡ tráng kiệt có sức sống mãnh liệt ,bất chấp sự tàn bạo của kẻ thù:” Cạnh một cây xà nu mới ngã gục ,đã có bốn năm cây con mọc lên, ngon xanh rờn hình nhọn mũi tên lao thẳng lên bầu trời. Cũng có ít loại cây ham ánh sáng mặt trới đến thế.Nó phóng lên rất nhanh để tiếp lấy ánh sáng, thứ ánh sáng trong rừng rọi từ trên cao xuống từng luồng lớn thẳng tắp(…) Có những cây con vừa lớn ngang tầm ngực người lại bị đại bác chặt đứt làm đôi…cứ thế hai ba năm nay, rừng xà nu ưỡn tấm ngực lớn của mình, che chở cho làng..”

Để kết thúc đoạn văn mở đầu tả rừng xa nu, tác giả viết: “Đứng trên đồi xà nu ấy trông ra xa , đến hết tầm mắt cũng không thấy gì khác ngoài những đồi xà nu nối tiếp chân trời”. Đây cũng là câu văn kết thúc toàn bộ tác phẩm, chỉ đổi một chữ “đồi” ở đoạn đầu thành chữ “rừng” ở phần cuối cùng. Cách viết này rõ ràng nhằm gây ấn tượng mạnh mẽ ở người đọc về hình tượng cây xà nu kiên cường bất khuất.

Không chỉ ở đầu và cuối truyện ,cây xà nu liên tục xuất hiện trong suốt câu chuyện, có mặt trong mọi sinh hoạt của các nhân vật chính , nói rộng ra nó gắn bó mật thiết với cuộc sống của mọi người dân ở làng xooman này.

Sau ba năm xa làng, đi bộ đội giải phóng, nay, Tnú có dip trở về thăm làng, được bé heng dẫn đường. Qua chú bé này, Tnú biết Dít-em gái của Mai ,nay đã trở thành bí thư chi bộ xã Một trong những kỉ niệm anh nhớ đến đầu tiên là lúc Tnú cầm lấy cây xà nu”soi cho Dít gằn gạo”. Về đến làng, Tnú nhìn thấy “một lũ trẻ lau nhau,đứa nào ,đứa nấy ấy mặt mày lem luốc khói xà nu”. Và dưới mắt anh,cụ Mết quắc thước bây giờ râu đã dài tới ngực đen bóng, mắt vẫn sáng… Nhìn thấy bộ ngực nở nang của ông cụ ở trần, Tnú ví nó như “một cây xà nu lớn”. Trong bữa cơm thân mật ở nhà cụ Mết, mọi người chuyện trò vui vẻ. Cụ Mết không quên nhắc tới cây xà nu đất ta với một sự thách thức đối với kẻ thù,và một niềm tự hào về sự bất diệt của loại cây này:’Không có gì mạnh bằng cây xà nu đất ta .cây mẹ ngã cây con mọc lên. Đố nó giết hết rừng xà nu này!” Tnú còn nhớ lại cái ngày đầu mình học chữ với Mai do anh cán bộ Quyết dạy”ba người đập nứa làm những tấm bảng to bằng ba bàn tay.

Cây xà nu cung cấp cho họ một thứ vật liệu vô giá: ‘Ba anh em đốt khói xà nu xông bảng nứa đen kịt rồi lấy nhựa hương -tờ-ngheo phất lên một lớp dày.”. Nhờ những tấm bảng ấy ,Tnú và Mai đã học được chữ. Chưa hết, cây xà nu còn có mặt trong những phút dữ dội nhất,đau đớn nhất của cuộc đời Tnú:anh bị kẻ thù hành hạ dã man. Chúng dùng ‘giẻ đã tẩm dầu xà nu ‘,’quấn giẻ vào mười đầu ngón tay của Tnú’ rồi đốt.’Không có gì đượm bằng nhựa xà nu.Lửa bắt rất nhanh. Mười ngón tay đã trở thành mười ngọn đuốc. ‘Thế rồi, dân làng vùng lên giết bọn giặc dã man”Lửa đã tăt trên mười đầu ngón tay Tnú. Nhưng đống lửa xà nu lớn giữa nhà vẫn đổ.Xác mười tên lính giặc ngổn ngang quanh đống lửa đỏ”. Như vậy cây xà nu trở thành nhân chứng cho cuộc chiến đấu, chiến thắng đầu tiên của dân làng XôMan đối với kẻ thù hung bạo, họ buộc phải lấy bạo lực cách mạng để tiêu diệt bạo lực phản cách mạng bằng một khí thế vũ bão:
“Tiếng chiêng nổi lên
Đứng trên đồi xà nu gần con nước lớn suốt đêm nghe cả rừng XôMan ào ào rung động”

Như vậy rõ ràng cây xà nu là một hình tượng chủ đạo xuyên suốt tác phẩm .Cây xà nu chính là tượng trưng cho cuộc sống trong lao động và trong chiến đấu ,cho phẩm giá cao đẹp của người dân XôMan.Nó gắn bó máu thit với mỗi một thành viên của làng này , đi vào mọi sinh hoạt , mọi suy nghĩ của họ . Nó vừa gần gũi vừa thiêng liêng,Từ ngàn xưa đã trở thành niềm tự hào,thành chuẩn mực của người làng XooMan.

Từ những nét đó giúp chúng ta hiểu thêm vì sao Nguyên Ngọc lại đặt tên truyện ngắn này là Rừng xà nu. Điều đáng lưu ý là cây xà nu ở đây miêu tả như một ẩn dụ,gợi lên những liên tưởng về cuộc sống thuần khiết trong sáng, sức sống dồi dào mãnh liệt, phẩm cách kiên cường của người dân xô man .Cũng có thể nói ,việc tập trung miêu tả cây xà nu ,rừng xà nu , nhưng thực chất Nguyên Ngọc đã khắc họa được ngững nét đặc điểm hết sức cao quý của người Tây Nguyên.

Cùng với nhân vật Tnú, và các nhân vật nổi bật như Dít, như cụ già Mết, cây xà nu hoàn thiên chân dung của người dân XôMan thủy chung, bất khuất, căm ghét kẻ thù, gắn bó sâu nặng với cách mạng… Rừng xà nu bị đạn đại bác của quân thù tàn phá chịu bao đau thương mất mát có khác gì dân làng XôMan, người bị tra tấn dã man người bị giết hại. Cây xà nu ham ánh sáng mặt trời có khác gì dân làng XôMan bộc trực, thích tự do, có sức chiến đấu mãnh liệt.

Rừng xà nu đã trở thành một biểu tượng, một bản anh hùng ca bất diệt trong con người XôMan, trong Tây Nguyên và trong cả dân tộc Việt Nam.