Chế Lan Viên có một phong cách nghệ thuật rõ nét, độc đáo đó là những suy tưởng, triết lý đậm chất trí tuệ và tính hiện đại. Đặc biệt, nhà thơ còn có nhiều sáng tạo trong nghệ thuật xây dựng hình ảnh thơ: hình ảnh thơ đa dạng, phong phú, kết hợp giữa thực và ảo. “Con cò” là một bài thơ như thế.
Khái quát chung về bài thơ
Xuất xứ
Bài thơ Con cò được in trong tập Hoa ngày thường – Chim báo bão (1967) của Chế Lan Viên.
Hoàn cảnh sáng tác:
Bài thơ được sáng tác năm 1962.
Thể thơ và bố cục
- Thể thơ tự do
- Bài thơ được tác giả chia làm ba đoạn: I, II, III
- Đoạn I: Hình ảnh con cò qua những lời ru bắt đầu đến với tuổi ấu thơ.
- Đoạn II: Hình ảnh con cò đi vào tiềm thức của tuổi thơ, trở nên gần gũi và sẽ theo con người đi suốt cuộc đời.
- Đoạn III: Từ hình ảnh con cò, nhà thơ suy ngẫm và triết lí về ý nghĩa của tình mẹ và lời ru đối với cuộc đời mỗi con người.
Đặc điểm nội dung, nghệ thuật
- Khai thác hình tượng con cò trong những lời hát ru, bài thơ Con cò ngợi ca tình mẹ và ý nghĩa của lời ru đối với cuộc đời mỗi con người.
- Bài thơ có sự vận dụng sáng tạo ca dao, thể thơ tự do, nhiều câu mang dáng dấp thơ tám chữ, hình ảnh thơ vừa gần gũi vừa mang ý nghĩa biểu tượng, giọng điệu gợi âm hưởng những lời hát ru và còn là giọng suy ngẫm, triết lí.
Định hướng tiếp cận bài thơ
Đoạn I
- Bài thơ mở ra lời tâm tình thiết tha của người mẹ với đứa con yêu. Lời tâm tình ấy hướng về con cò. Hình ảnh con cò được gợi ra trực tiếp từ những câu ca dao dùng làm lời hát ru – ca dao Việt Nam vốn rợp trắng cánh cò. Tác giả chỉ lấy lại vài chữ trong mỗi câu ca dao nhằm gợi nhớ những câu ấy. Những câu ca dao này gợi lên những ý nghĩa biểu tượng phong phú của hình ảnh con cò. Các câu “Con cò bay lả bay la – Bay từ cổng phủ bay ra cánh đồng” hay “Con cò bay lả bay la – Bay từ cửa phủ bay về Đồng Đăng” gợi tả không gian và khung cảnh quen thuộc của cuộc sống xưa. Đó là cuộc sống thanh bình, yên ả, ít biến động. Còn bài “Con cò mà đi ăn đêm …” lại gợi về những người nông dân, người phụ nữ, người mẹ vất vả, nhọc nhằn, lặn lội kiếm sống nhưng nỗ lực giữ gìn nhân cách, phẩm giá, giữ cái đức cho con. Bài ca dao này gợi nhớ đến nhiều bài ca dao có hình ảnh con cò mang ý ngĩa tương tự như: “Con cò lặn lội bờ sông – Gánh gạo đưa chồng tiếng khóc nỉ non” hay “Cái cò đi đón cơn mưa – Tối tăm mù mịt ai đưa cò về”, hay hình ảnh người vợ trong thơ Tú Xương: “Lặn lội thân cò khi quãng vắng”.
- Ở đây, ta thấy được thái độ trân trọng của tác giả với tấm lòng nhân hậu và những câu thơ hay của cha ông. Qua những lời ru của mẹ, hình ảnh của con cò đã đến với tâm hồn tuổi thơ một cách vô thức. Qua những lời thơ ấy là điệu hồn của dân tộc, lối sống của cha ông sẽ thấm dần vào thế giới tâm hồn của con người. Đứa trẻ chưa thể hiểu và cũng chưa cần hiểu ý nghĩa của những lời ru ấy, chúng chỉ cần được ru vỗ trong âm điệu ngọt ngào, dịu dàng của lời ru để đón nhận bằng trực giác, vô thức tình yêu và sự che chở của người mẹ. Đoạn thơ khép lại bằng hình ảnh thanh bình của cuộc sống và tấm lòng bao dung, che chở của người mẹ: “Ngủ yên! Ngủ yên! Cò ơi chớ sợ … chẳng phân vân”.
Đoạn II
- Lời ru vỗ của người mẹ này càng thiết tha đưa con vào giấc ngủ say nồng. Cánh cò vẫn vỗ hoài theo những lời ru. Hình ảnh con cò đến đây đã có sự phát triển. Nó như đã vỗ cánh từ lời ru ra cuộc đời, mang hình hài, sự sống, sống trong tâm hồn con người và gắn bó cùng con người trong cuộc đời, nâng đỡ con người trên mọi chặng đường. Cò trở thành bạn đồng hành, là người dìu dắt, chở che, theo cùng con người từ thuở ấu thơ, nằm trong nôi:
Con ngủ yên thì cò cũng ngủ
Cánh của cò hai đứa đắp chung đôi
đến tuổi tới trường:
Mai khôn lớn con theo cò đi học
Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân
và đến lúc trưởng thành:
Cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ
Trước hiên nhà
Và trong hơi mát câu văn…
Như vậy, hình ảnh con cò đã gợi ý nghĩa biểu tượng về lòng mẹ, về sự dìu dắt, nâng đỡ đầy dịu dàng và bền bỉ của người mẹ. Tình yêu và lời ru của mẹ đã nuôi dưỡng đứa con lớn lên, đã chắp cánh ươc mơ cho con. Là nguồn sinh dưỡng không vơi cạn cho con.
Đoạn III
- Giọng thơ từ tâm tình thiết tha giờ lắng vào suy tư sâu sắc. Đến đây, hình ảnh con cò được nhấn mạnh ở ý nghĩa biểu tượng, triết lí. Con cò là biểu tượng của tấm lòng người mẹ, lúc nào cũng ở bên con đến suốt cuộc đời:
Dù ở gần con
Dù ở xa con
Lên rừng xuống bể
Cò sẽ tìm con
Cò mãi yêu con
Tình yêu mẹ dành cho con bất chấp khoảng cách của không gian, thời gian, mọi trắc trở, gian lao.
Từ sự thấu hiểu tấm lòng người mẹ, nhà thơ đã khái quát một quy luật của tình cảm có ý ngĩa muôn thuở:
Con dù lớn vẫn là con của mẹ
Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con
Kết câu “dù … vẫn” chữ “vẫn” điệp lại, ý thơ thêm khẳng định mạnh mẽ. Con dù lớn, dù có già đi thì vẫn mãi là con của mẹ, để mẹ yêu thươgn, lo lắng, che chở. Một mai mẹ có thể không còn trên cõi thế này nữa thì lòng mẹ vẫn luôn theo con. Tình mẫu tử thật bền chặt, sắt son và bất diệt. Cảm xúc lắng vào suy tư, nâng lên những suy tưởng, khái quát thàn triết lí – đó là tư duy thơ quen thuộc của Chế Lan Viên và là ưu thế của thơ ông, tạo nên những câu thơ hay. Những câu thơ này có thể tồn tại độc lập với ý nghĩa hoàn chỉnh, thâm thúy của nó, nhưng đặt vào bài thơ, nó lại như những mắt xích tự nhiên, không gượng ép và trở thành điểm ngời sáng của bài thơ.
- Phần cuối bài thơ trở về với âm hưởng ngọt ngào, ru vỗ của lời ru và đúc kết ý nghĩa phong phú của hình tượng con cò trong những lời ru ấy:
Một con cò thôi
Con cò mẹ hát
Cũng là cuộc đời
Vỗ cánh qua nôi
Biết bao tâm tình, ước vọng về con người, cuộc đời gửi gắm trong hình tượng con cò, trong những lời ru của mẹ sẽ nuôi dưỡng tâm hồn cho con lớn lên. Con cò – lời ru – tình mẹ cũng là cuộc đời, đất nước, điệu hồn dân tộc cho con “lớn nổi thành người” – “sữa nuôi phần xác, hát nuôi phần hồn” (Nguyễn Duy). Bởi thế mà “Ta đi trọn kiếp con người – Cũng không đi hết những lời mẹ ru” (Nguyễn Duy).
Cảm nhận bài thơ từ nhiều góc nhìn
Bài thơ về mẹ của Chế Lan Viên
Chế Lan Viên có nhiều bài thơ cảm động viết về người mẹ:
Gốc nhãn cao
Gốc nhãn vườn xưa cao khó hái
Tám mươi, nay mẹ hẳn lưng còng
Chắp đườn Nam – Bắc con thăm mẹ
Hái một chùm ngon dâng mẹ ăn.
Canh cá tràu
Canh cá tràu mẹ thường hay nấu khế
Khế trong vườn thêm một tí rau thơm
Ừ, thế đó mà một đời xa cách mẹ
Ba mươi năm trở lại nhà, nước mắt xuống mâm cơm!
Ý kiến của nhiều tác giả
“Bài “Con cò” mang âm điệu đồng dao, giọng thơ và nhịp thơ thấm vào hồn ca dao, dân ca một cách đằm thắm, nhẹ nhàng. 51 câu thơ tự do, câu ngắn nhất hai chữ, câu dài nhất tám chữ, đan xen, kết chuỗi thành lời ru ngân nga, ngọt ngào, biểu hiện tình thương và ước mơ của người mẹ hiền đối với con thơ”.
(Nhiều tác giả, Bình giảng văn 9, NXB Tổng hợp TP.Hồ Chí Minh)
Ý kiến của Đỗ Ngọc Thống
Bài thơ có bố cục ba đoạn, như khúc ru của một người mẹ ru con. Khúc ru thứ nhất là lời vỗ về, là dự cảm về cuộc đời và ý thức chở che, bà mẹ mượn hình ảnh con cò trong ca dao để dỗ dành con thơ vào trong giấc ngủ yên lành. Khúc ru thứ hai là lời ao ước cho con trong tương lai, con cò vào trong giấc mơ của con, là biểu tượng của giấc mơ, khát vọng sáng tạo. Khúc ru thứ ba là lời nhắn nhủ về tình mẹ sâu nặng dành cho con trong suốt cuộc đời, con cò là cuộc đời mẹ, là lòng mẹ sẽ theo con đi mọi chố mọi nơi. Con cò vỗ cánh trong ca dao, mang tho tình mẹ gửi gắm trong lời ru và sẽ bay theo con đi mọi nẻo đường cuộc đời”.
(Đỗ Ngọc Thống, (Chủ biên) – Tư liệu Ngữ văn 9, NXB Giáo dục, 2005)
